Słowniczek

Pojęcia w opiniach i orzeczeniach psychologiczno-pedagogicznych

  

Inteligencja ogólna  – jest wypadkową inteligencji werbalnej (słownej) i niewerbalnej (bezsłownej, praktyczno-technicznej); można ją zmierzyć za pomocą różnych skal inteligencji, np. D. Wechslera (WISC-R). Zachowania inteligentne zależą również od czynników pozaintelektualnych: emocji, motywacji i procesów hamowania impulsów. Jeżeli dziecko trafia do poradni, np. z powodu trudności w nauce, to do pierwszych zadań psychologa należy ustalenie poziomu jego sprawności umysłowej, czyli określenie ilorazu inteligencji.Wyniki są sformułowane w postaci ilorazów inteligencji.

Na ogólny wynik w teście inteligencji składają się dwie podskale: skala inteligencji słownej i skala inteligencji bezsłownej, czyli praktycznej. Jeżeli pomiędzy tymi dwoma rodzajami inteligencji istnieje znaczna rozbieżność (minimum 15 punktów), to wtedy mówimy, że rozwój poznawczy jest nieharmonijny.

Zależności między skalami:

I. Gdy IQ słowne jest większe IQ bezsłownego, to może to oznaczać jedną z wielu hipotez: organiczne uszkodzenie mózgu, zdolności słowne są lepiej rozwinięte niż bezsłowne, umiejętności oparte na przetwarzaniu słuchowo-językowym na wyższym poziomie niż umiejętności wymagające przetwarzania wzrokowo-motorycznego, wyższy jest poziom wiedzy nabytej niż zdolność rozwiązywania nowych problemów, badany ma trudności w rozwiązywaniu zdań praktycznych, mogą występować deficyty wykonawcze (deficyt umiejętności naśladowania), ograniczenia integracji wzrokowo-merytorycznej, trudności w zadaniach wykonywanych pod presją czasu.

II. Gdy IQ besłowne jest większe od IQ słownego, to może to oznaczać jedną z wielu hipotez: niedosłuch, zaniedbanie środowiskowe, zdolności wykonawcze są lepiej rozwinięte, niż słowne, umiejętności oparte na przetwarzaniu wzrokowo-motorycznym są na wyższym poziomie, niż umiejętności wymagające przetwarzania słuchowo-językowego, zdolność rozwiązywania nowych problemów jest większa od poziomu posiadanej wiedzy, trudności z czytaniem, mały zasób wiedzy szkolnej, niskie osiągnięcia szkolne, deficyt w przyswojeniu systemu językowego, ograniczenia w zakresie umiejętności pojęciowych i w przetwarzaniu słuchowym, co obniża wynik całej skali słownej, trudności w efektywnej pracy, gdy nie ma ograniczeń czasowych.

Co bada test Wechslera w skali słownej? Test bada takie umiejętności, jak: umiejętność zdobywania, przechowywania i odzyskiwania wiedzy, zasób informacji z zakresu wiedzy ogólnej, zasób słownictwa, umiejętność wypowiadania się, definiowania i tworzenia pojęć, myślenie abstrakcyjne, zdolność do identyfikacji przedmiotów i pojęć oraz zdolność do klasyfikowania (umiejętność porównywania, uogólniania, abstrahowania), rozumowanie werbalne, myślenie logiczno-arytmetyczne, czyli łatwość posługiwania się liczbami, operacje umysłowe, szybkość procesów umysłowych, osądy społeczne (inteligencja społeczna), znajmość konwencjonalnych standardów zachowania, wiedza uwarunkowana kulturowo, wykorzystanie praktycznych informacji, pamięć krótkotrwała słuchowa, mechaniczna, bezpośrednie przypominanie.

Co bada test Wechslera w skali bezsłownej? Test bada takie umiejętności, jak: spostrzeganie wzrokowe, czyli organizacja wzrokowa bez aktywności motorycznej, długotrwała pamięć wzrokowa, a zwłaszcza dostrzeganie brakujących elelemntów w figurze, umiejętność pracy pod presją czasu, szybkość procesów umysłowych, zdolność do koncentracji, zdolność uczenia się, zwłaszcza wzrokowo-ruchowego, myślenie przyczynowo-skutkowe, czyli logiczna organizacja materiału z części w całość, orientacja i wyobraźnia przestrzenna, integracja operacji analizy i syntezy wzrokowej, kordynacja wzrokowo-ruchowa.

 

Funkcje poznawcze – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia, myślenie. orientacja w schemacie ciała i przestrzeni. 

 

Integracja percepcyjno-motoryczna – współdziałanie procesów poznawczych i czynności ruchowych, np. przy pisaniu ze słuchu – uwaga, analiza i synteza wzrokowa i słuchowa oraz ruch ręki piszącej.

 

Koordynacja wzrokowo-ruchowa – współpraca oka i ręki, umożliwia wykonywanie precyzyjnych ruchów rąk pod kontrolą wzroku, m.in. rysowanie i pisanie.

 

Lateralizacja jednorodna: prawostronna lub lewostronna – dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (najczęściej prawej ręki, nogi, oka, ucha), związana z dominacją jednej z półkul mózgowych.

 

Lateralizacja skrzyżowana – ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała (np. dominacja prawego oka, lewej ręki i lewej nogi oraz inne warianty). Lateralizacja skrzyżowana występuje w populacji u około 30% osób, a więc nie może być traktowana jako objaw patologii.

 

Zaburzenia rozwojowe - to klasa zaburzeń dziecięcych, charakteryzujących się poważnym zniekształceniem funkcjonowania społecznego, poznawczego, ruchowego i językowego. Obejmuje przypadki głębszego stopnia odchyleń od norm rozwojowych. Do zaburzeń rozwojowych należą: niesłyszenie, niedosłyszenie, niewidzenie, niedowidzenie, niepełnosprawność ruchowa, upośledzenie umysłowe, autyzm, niepełnosprawności sprzężone, choroby przewlekłe, zaburzenia psychiczne, niedostosowanie społeczne, zagrożenie społecznym niedostosowaniem. Uczniowie z w/w zaburzeniami wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki - treści, metod i warunków pracy, dlatego otrzymują z poradni orzeczenia do kształcenia specjalnego. W przypadku ucznia posiadającego orzeczenie dostosowanie wymagań może nastąpić na podstawie tego orzeczenia. 

 

Odchylenia rozwojowe - są to indywidualne opóźnienia rozwoju w stosunku do ustalonych norm, nie będące jednak zaburzeniami z uwagi na niewielkie nasilenie objawów, ograniczony zakres i czas trwania. Do odchyleń rozwojowych należy m.in. inteligencja niższa niż przeciętna.

 

Parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – obejmują większy obszar czynności, np. opóźnienie rozwoju motoryki (dużej – sprawności ruchowej całego ciała, małej – sprawności rąk) lub zaburzenia rozwoju mowy (zarówno czynnej – mówienie, jak i biernej – rozumienie);

 

Fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – obejmują mniejszy obszar czynności, np. opóźnienie rozwoju tylko w zakresie motoryki małej lub zaburzenia w zakresie mowy czynnej (dziecko wszystko rozumie, ale ma trudności z wypowiadaniem się).

 

Myślenie przyczynowo-skutkowe – umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń (np. w układaniu historyjek obrazkowych).

 

Myślenie przez analogię – polega na formułowaniu wniosków na temat danej sytuacji na podstawie podobnej znanej sytuacji, wyciąganiu wniosków z podobieństw między przedmiotami, sytuacjami (np. kończenie zdań typu: „Brat jest chłopcem, a siostra jest…”).

 

Specyficzne trudności w uczeniu się - ogólny termin dotyczący niejednorodnej grupy zaburzeń przejawiających się poważnymi trudnościami w rozumieniu i posługiwaniu się mową i pismem oraz w zakresie zdolności matematycznych. Zaburzenia te są uwarunkowane wewnętrznie i wywołane dysfunkcjami centralnego układu nerwowego. Mimo iż trudności w uczeniu się mogą współwystępować z innymi deficytami (np. sensorycznymi, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami społecznymi i emocjonalnymi) oraz w powiązaniu z oddziaływaniami zewnętrznymi (np. różnice kulturowe, niewystarczające/niewłaściwe nauczanie, czynniki psychogenne ), nie są one rezultatem tych deficytów czy oddziaływań.

 

Dysleksja rozwojowa – to trudności w płynnym czytaniu i rozumieniu czytanego tekstu (charakteryzuje się czytaniem wolnym, z licznymi błędami, czytaniem bez zrozumienia).

 

Ryzyko dysleksji - obecność symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka, które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej.

 

Dysgrafia – to problemy z kaligrafią, trudności w opanowaniu czytelnego, kształtnego pisma (charakteryzuje się brzydkim, nieczytelnym pismem).

 

Dysortografia – to kłopoty z opanowaniem trudnej pisowni, pomimo znajomości zasad ortografii (charakteryzuje się popełnianiem licznych błędów, w tym ortograficznych).

 

Dyskalkulia – to specyficzne trudności w uczeniu się matematyki.

 

Analizatory – są neurofizjologiczną podstawą odbioru i przetwarzania bodźców w spostrzeżenia. Każdy analizator zbudowany jest z :

• receptora odbierającego bodźce i przetwarzającego je na impulsy bioelektryczne;
• drogi dośrodkowej, czyli włókien nerwowych, które przewodzą impulsy do kory mózgowej.

 

Analiza i synteza – ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu (kinestezji).

Analiza i synteza wzrokowa są to procesy polegające na dokonywaniu rozkładu na pojedyncze elementy informacji spostrzeganych za pomocą wzroku lub scalania ich w całość. Procesy te mogą odbywać się na poziomie konkretnym np. obrazki, figury, kształty lub na poziomie abstrakcyjnym związanym z pisaniem i czytaniem, np. teksty, zdania oraz wyrazy, kształty graficzne liter. Problemy z dokonywaniem analizy i syntezy wzrokowej utrudniają spostrzeganie i rozpoznawanie wyrazów, tekstów, a także różnych figur geometrycznych, schematów, diagramów, obrazów, map. Słabe też jest zapamiętywanie kształtów liter, pojawiają się także trudności w pisowni ortograficznej wyrazów, której nie tłumaczą reguły.

 

Percepcja wzrokowa ( funkcje wzrokowo-przestrzenne) - składa się na nią m.in. analiza i synteza wzrokowa materiału konkretnego (obrazków, kształtów) lub abstrakcyjnego (teksty, zdania, wyrazy) oraz pamięć wzrokowa.

 

Analizator wzrokowy – jego funkcja w procesie czytania i pisania sprowadza się do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania. Podczas pisania zachodzi przypominanie sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w strukturę, jaką jest sylaba, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.

Analizator wzrokowy zbudowany jest z receptorów (czopków i pręcików w siatkówce), drogi dośrodkowej – wzrokowej, czyli włókien nerwowych, które przenoszą informacje do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej, odpowiedzialnego za percepcję informacji wizualnej. Jest to podstawowy proces niezbędny w nauce czytania i pisania. Podczas czytania następuje spostrzeganie tekstu, odróżnianie poszczególnych liter, sylab, wyrazów, całych zdań. W korowym ośrodku wzrokowym, znajdującym się w mózgu, następuje analiza, po to, aby odróżnić wiele liter o dość podobnych kształtach, np. o-a, p-g, b-d, m-n, u-w, m-w i właściwie je rozpoznać. Musi nastąpić też synteza, aby z poszczególnych, pojedynczych liter odczytać cały wyraz, czy z wyrazów - zdanie lub frazę. Podczas pisania zaś zachodzi proces odtwarzania kształtów liter, łączenia ich w sylaby, wyrazy, zdania. Ważne jest zachowanie odpowiednich kształtów liter, ich połączeń, położenia względem siebie, wielkości, proporcji między małymi i wielkimi literami, odległości między wyrazami, trzymania się liniatury, rozplanowanie tekstu na kartce itd.

 

Pamięć wzrokowa - zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej (zapamiętywania spostrzeżeń wzrokowych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

 

Zaburzenia percepcji wzrokowej - to zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów, rejestracji położenia przestrzennego elementów. Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mają trudności w przepisywaniu tekstu ze wzoru, w pisaniu z pamięci. Mylą litery podobne pod względem kształtu (l-t-ł, a-o, a-ą, c-e) podobne, lecz różniące się położeniem elementów stosunku do osi pionowej i poziomej (b-d-p-g, w-m, n-u) mają trudności w zapamiętywaniu kształtu liter pomijają znaki diakrytyczne liter, odwracają kolejność liter w grupach wyrazowych.

 

Zaburzenia orientacji przestrzennej – brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.); związane są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).

 

Analizator słuchowy – zbudowany jest z receptora (komórki włoskowate w narządzie Cortiego w uchu, które zamieniają bodźce słuchowe – drgania cząsteczek powietrza – na impulsy nerwowe), drogi dośrodkowej – słuchowej i ośrodka słuchowego w korze mózgowej. Analizator ten służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania, zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Wraz z innymi analizatorami stanowi neurofizjologiczną podstawę procesów czytania i pisania.

 

Pamięć słuchowa - zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej (zapamiętywania spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

 

Pamięć słuchowa bezpośrednia (pamięć świeża) – pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć usłyszany materiał. Zdolność pamięci bezpośredniej jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem materiał utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.

 

Zaburzenia percepcji słuchowej – słuchowe zaburzenia odbioru mowy. Nie jest ono uwarunkowane niedosłuchem, lecz zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, wynikającymi z nieprawidłowego funkcjonowania odpowiednich okolic mózgu.

 

Zaburzenia słuchu fonemowego – trudności w spostrzeganiu dźwięków mowy, a więc w odróżnianiu głosek podobnych fonetycznie (w brzmieniu i wymowie). Należą tu błędy w pisowni zmiękczeń, zapisywaniu i-j, odróżnianiu głosek nosowych om, em, on, en, pisownia głosek dźwięcznych z-s, k-g.

 

Zaburzenia umiejętności fonologicznych - a więc operowania cząstkami mowy (sylaby, głoski, cząstki wyrazów). Charakterystyczne błędy to przestawianie i opuszczanie liter, końcówek wyrazów, wolne tempo pisania, nasilenie błędów w pisaniu ze słuchu. W czytaniu długo utrzymujące się głoskowanie, wolne tempo, brak płynności, trudność w rozumieniu czytanych treści.

 

Pamięć sekwencyjna - zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw (np. pór roku, posiłków, dni tygodnia, miesięcy), zapisu reakcji chemicznych, przekształceń matematycznych, przyswajania układów gimnastycznych i tanecznych.

Pojęcia w opiniach logopedycznych

Opóźniony rozwój mowy – późniejsze o około sześć miesięcy lub więcej pojawianie się poszczególnych etapów rozwojowych mowy. Rozwój mowy różni się tu od prawidłowego rozwoju mowy zarówno w aspekcie ilościowym czasu, jak i jakościowym, w sensie biernego i czynnego opanowania elementów mowy w określonym czasie.

 

Wada wymowy – odstępstwa od ogólnopolskich norm wymawianiowych przejawiające się: 1.zaburzeniemi artykulacyjnymi, 2.zaburzeniami prozodycznymi, 3.zaburzeniami artykulacyjnymi i prozodycznymi jednocześnie. Do wad wymowy nie zalicza się nieprawidłowości artykulacyjnych wynikających z nieukończonego rozwoju mowy dziecka, wymowy gwarowej, błędów wymawianiowych.

 

Zaburzenia mowy – zakłócenia lub całkowite zniesienie czynności mówienia i/lub rozumienia mowy. Objawy zaburzeń mogą mieć charakter od prostych do złożonych, występować mogą pojedynczo lub wielopostaciowo. Różnią się między sobą etiologią.

 

Zaburzenia artykulacyjne – wada artykulacyjna, zaburzenia segmentalna, zakłócenia segmentalne – zaburzenia wymowy charakteryzujące się wadliwa realizacją fonemów (wadliwa realizacja głosek).

 

Dyslalia (gr. dys- zaburzenie, lalia- mowa) – zaburzenia mowy polegające na nieprawidłowej realizacji fonemów (najmniejszych elementów składowych wyrazów) według zazwyczaj ustalonych norm społecznych spowodowane wadami w ukształtowaniu lub uszkodzeniu peryferyjnych organów artykulacyjnych (takich jak wargi, zęby, język czy podniebienie) dotyczące tylko aspektu artykulacyjnego języka.

 

Dyzartria – termin z zakresu neurologii; jeden z typów zaburzeń mowy, wynikający z dysfunkcji aparatu wykonawczego (języka, podniebienia, gardła, krtani). Dysfunkcja może być spowodowana: uszkodzeniem mięśni, unerwiających ich nerwów czaszkowych, jąder tych nerwów, dróg korowo-jądrowych, układu pozapiramidowego.

 

Kinestezja artykulacyjna – to czucie pozycji i ruchów narządów mowy względem siebie, właściwych poszczególnym głoskom. Brak czucia napięcia mięśni narządów mowy utrudnia lub uniemożliwia wykonywanie odpowiednich ruchów artykulacyjnych – dziecko wie jak brzmi określony dźwięk, ale brakuje mu informacji o ruchach własnych narządów mowy i nie potrafi ich ułożyć, tak aby ten dźwięk powstał.

 

Mowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznianie) - zaburzenie mowy, odmiana dyslalii wyodrębniona ze względu na objawy. Charakteryzuje się zaburzeniem w wymowie dźwięczności polegającym na braku wymowy głosek dźwięcznych (przy czym wyjątki stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne) lub zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi, a także myleniem obu szeregów. Wymowa bezdźwięczna dotyczy 13 polskich głosek, występujących w opozycji dźwięczna : bezdźwięczna – b:p, bi:pi, d:t, z:s, zi:si, ż:sz, dz:c, dzi:ci, dż:cz, w:f, wi:fi, g:k, gi:ki.

 

Nieprawidłowy tor oddechowy - dysfunkcja oddychania, czyli nieprawidłowy ustny tor przepływu powietrza tzw. nawykowe oddychanie ustami w dzień i w czasie snu.

 

Nieprawidłowy tor oddechowy prowadzi do wielu poważnych problemów, np.: nieprawidłowej pozycji spoczynkowej języka (ślinienie się), powstawania i utrwalania wad wymowy (międzyzębowa realizacja głosek t, d, n, l, s, z, c, dz ,brak głosek l, sz, ż, cz, dż, r), hipotonii wiotkości mięśnia okrężnego warg, wiotkości mięśni policzkowych, częstych infekcji górnych dróg oddechowych, przerostu migdałków podniebnych, zmian rysów twarzy (twarz asymetryczna), wady zgryzu i innych.

 

Sygmatyzm – (seplenienie), rodzaj dyslalii polegającej na nieprawidłowej artykulacji spółgłosek dentalizowanych: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Sygmatyzm jest najczęściej spotykaną wadą u dzieci.

 

Sygmatyzm właściwy – (seplenienie właściwe), seplenienie polegające na deformacji głosek dentalizowanych. Rodzaje: seplenienie (sygmatyzm) interdentalne – międzyzębowy, seplenienie (sygmatyzm) lateralne – boczne, s. wargowo-zębowe, s. przyzębowe, s. szumiące.

 

Parasygmatyzm – sygmatyzm polegający na zastępowaniu jednych głosek dentalizowanych przez inne głoski prawidłowo realizowane. Najczęstsze substytucje: 1. głoski sz, z, cz, dż zastępowane są głoskami łatwiejszymi s, z, c, dz; 2. głoski s, z, c, dz i głoski sz, ż, cz, dż zastępowane są łatwiejszymi ś, ź, ć, dź.

 

Mogisygmatyzm – sygmatyzm charakteryzujący się opuszczaniem dźwięku bądź dźwięków.

 

Błędy wymawianiowe – błędy wymowy – nieświadome odstępstwo od powszechnie stosowanej normy wymawianiowej dotyczącej zarówno płaszczyzny segmentalnej (głoski), jak i suprasegmentalnej (prozodia) wypowiedzi słownej. Przyczyny b.w.: wpływ gwary na czysty język polski, nieznajomość zasad ortofonicznych, wymowa hiperpoprawna – doliterowa.